4 mei 2024 staat in het teken van de opmaat naar 80 jaar vrijheid. Volgend jaar is het zover, dan is de Tweede Wereldoorlog in Nederland 80 jaar geleden voorbij. Maar, kijkend naar de wereld waarin we nu leven, vraag ik me af: betekende het einde van de Tweede Wereldoorlog ook direct dat iedereen vrij was? Kunnen we wel spreken van 80 jaar vrijheid? Zijn we eigenlijk wel vrij? Een vraag die we daarvoor eerst moeten beantwoorden is wanneer we überhaupt vrij zijn. Wat is vrijheid?
Vrij zijn is een werkwoord. Het is iets waar we met z’n allen aan moeten werken, waar we moeite voor moeten doen. Vrijheid is verworven. Het is allesbehalve vanzelfsprekend. Het is iets waar vele generaties voor gevochten hebben. Waar vele slachtoffers voor gevallen zijn, wereldwijd. Die slachtoffers herdenken we vandaag.
Ik laat me vandaag inspireren door Wiebe van Alteren en zijn broer Fijke van Alteren. Wiebe werd geboren in Groningen op 20 maart 1923 en werd vermoord in Kiel-Winderweer op 20 januari 1945. Net als zijn broer, die 1 jaar ouder was. 21 en 22 jaar. Dat is even oud als ik nu ben. Wiebe en Fijke zijn niet vermoord omdat ze Joods waren. Dat waren ze namelijk niet. De twee broers, hoe jong ze ook waren, waren vanaf het begin van de oorlog lid van het verzet. 16 en 17 waren ze toen, maar dat maakte ze niet minder uitgesproken. Zo begon Wiebe zijn protest samen met een aantal vrienden. De NSB had bij Joodse huishoudens de ramen vernield. De reactie van Wiebe en zijn vrienden was om uit protest vervolgens de ramen bij de groepsleider van de NSB in Groningen ook in te gooien. Een daad die in de dominante tijdsgeest van toen helemaal niet geaccepteerd werd, natuurlijk. Wiebe werd naar een kostschool gestuurd, maar ook dat weerhield heb er niet van om zich uit te spreken. Om op te staan tegen onrecht. En het is, vanwege de daden van mensen zoals Wiebe en zijn broer, dat het verzet tegen het Duitse onderdrukkende regime groeide en groeide. Wiebe en zijn broer lieten zien: als je ziet dat er mensen om je heen onrecht wordt aangedaan, dan heb je je daartegen uit te spreken.
Dat brengt mij terug op de vraag waarmee ik begon. Was men na het einde van de Tweede Wereldoorlog wel allemaal vrij? Zijn we nu wel vrij? We leven in een wereld vol oorlog. De oorlog in Oekraïne is maar al te dichtbij. We leven in een wereld waar miljoenen mensen leven onder onderdrukkende regimes. In een wereld waarin we vanuit onze huiskamers live mee kunnen kijken hoe duizenden onschuldige mensen vermoord worden, in de Gazastrook of op de Jordaanoever. Is dat hoe vrijheid eruit ziet?
Tegelijkertijd leven we in een Nederland dat steeds verdeelder is. Een Nederland waar antisemitisme, moslimhaat, racisme en homofobie steeds meer lijkt toe te nemen. Het is de realiteit dat we in een land leven waarin mensen zich afvragen of ze hier nog wel thuis zijn. Enkel vanwege hun geloof of hun huidskleur. We leven in een land waarin twee mannen niet hand in hand over straat durven. Enkel omdat ze van elkaar houden. Is dat hoe vrijheid eruit ziet?
We waren twee minuten stil, uit respect voor de gevallenen. Maar konden we in deze stilte in de verte de bombardementen horen? Of de schoten van geweren, gericht op onschuldige burgers? ‘Dit nooit weer’ lijkt helaas aan de orde van de dag. Want het gebeurt, recht onder onze neus, met ons medeweten. In Gaza, in Sudan, Congo, Oekraïne en vele andere plekken ter wereld. Laten we er daarom voor zorgen dat ‘dit nooit weer’ niet een lege oproep wordt.
In situaties als deze is het moeilijk om te denken in termen van verbinding. Tegelijkertijd willen de meeste mensen onder aan de streep hetzelfde, en dat is een plek waar ze veilig en vrij zijn. Een belangrijke kanttekening daarbij is dat de vrijheid van de één nóóit ten koste mag gaan van de vrijheid van de ander.
Ik denk dan aan Wiebe en zijn broer Fijke, die de kant van Medemenselijkheid kozen. Die het onrecht om zich heen zagen en ervoor kozen om daartegen op te staan. Een herdenking waar we enkel naar het verleden kijken en niet reflecteren op het heden, zou leeg zijn. Omdat vrij zijn, een werkwoord is. Vrij zijn, dat kun je alleen samen. We zijn pas vrij, als iedereen vrij is.
Laten we ons daarom samen inzetten voor vrede, vrijheid en gerechtigheid. En laten we samen bouwen aan een samenleving waarin iedereen veilig en vrij kan leven, ongeacht afkomst, religie, geaardheid of overtuigingen. Zodat ‘dit nooit weer’ ook écht ‘dit nooit weer’ betekent.